Ustawodawca nareszcie zajął się problemem sytuacji jednoosobowych firm po śmierci przedsiębiorcy. Z uwagi na ich liczebność, skala problemu była naprawdę duża.  Ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej wprowadza szereg rozwiązań i zmian, które mają umożliwić zapewnienie ciągłości działania jednoosobowym firmom po śmierci przedsiębiorcy.

Ustawa reguluje zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej oraz kontynuowania działalności gospodarczej wykonywanej z wykorzystaniem tego przedsiębiorstwa.

Przedsiębiorstwo w spadku obejmuje składniki niematerialne (np. nazwę, zezwolenia) i materialne (np. budynki i maszyny), przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci.

Zarządcę sukcesyjnego może powołać jeszcze za życia sam przedsiębiorca. Konieczna jednak jest zgoda osoby powołanej do pełnienia tej funkcji oraz dokonanie stosownego wpisu w CEIDG.

Jeśli przedsiębiorca tego nie zrobi, po jego śmierci zarządcę mogą powołać: małżonek przedsiębiorcy, który ma udział w firmie, spadkobiercy ustawowi albo testamentowi, jeśli przyjęli spadek lub zapisobiercy windykacyjni, jeśli przyjęli zapis, o ile oczywiście przysługuje im udział w przedsiębiorstwie w spadku. Zaś po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego zarządcę sukcesyjnego może powołać wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku. W każdym przypadku do powołania zarządcy wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie większy niż 85/100.  Powołanie zarządcy sukcesyjnego oraz zgoda każdej z osób, o których mowa powyżej, wymagają zachowania formy aktu notarialnego. Uprawnienie do powołania zarządcy sukcesyjnego wygasa z upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy.

Ustawa nie wprowadza większych ograniczeń w wyborze zarządcy. Może nim być osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnych oraz wobec której nie orzeczono zakazu prowadzenia działalności gospodarczej.

Ponadto jeśli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony przez samego przedsiębiorcę, do czasu jego powołania, ale nie dłużej niż przez dwa miesiące od śmierci przedsiębiorcy, możliwe jest wykonywanie czynności koniecznych do zachowania majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa. Ich zakres jest jednak węższy niż zakres uprawnień zarządcy sukcesyjnego. Czynności te mogą być wykonywane przez małżonka przedsiębiorcy, jeżeli przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie spadku, a także spadkobiercę oraz zapisobiercę windykacyjnego, jeżeli przysługuje im udział w przedsiębiorstwie spadku.

Zarząd sukcesyjny obejmuje zobowiązanie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku. Zarządca działa w imieniu własnym, na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Może pozywać i być pozywany w sprawach wynikających z wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej lub prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz brać udział w postępowaniach administracyjnych, podatkowych i sądowoadministracyjnych w tych sprawach.

Zarządca sukcesyjny dokonuje czynności zwykłego zarządu w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. W sprawach przekraczających zakres zwykłego zarządu konieczna jest zgoda wszystkich właścicieli, a gdyby jej nie było – czynność może być dokonana za zezwoleniem sądu. Zarząd nie może zostać przeniesiony na inną osobę, ale zarządca może ustanowić pełnomocnika do poszczególnej czynności lub do pewnego rodzaju czynności.

Do wynagrodzenia zarządcy sukcesyjnego stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego o zleceniu. Natomiast właściciele przedsiębiorstwa w spadku mają prawo do udziału w zyskach i uczestniczą w stratach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, w takim stosunku, w jakim przysługuje im udział w przedsiębiorstwie w spadku.

Ponadto zarządca sukcesyjny będzie miał możliwość dysponowania środkami zgromadzonymi na rachunkach bankowych przedsiębiorcy, a to dzięki art. 59c dodanemu do ustawy Prawo bankowe.

Zmiany zostały wprowadzone także do Kodeksu pracy, dzięki czemu możliwa będzie kontynuacja stosunków pracy. Jeśli bowiem zarząd sukcesyjny zostanie ustanowiony z chwilą śmierci przedsiębiorcy, umowy o pracę wygasną dopiero z momentem wygaśnięcia zarządu, chyba że przed tym dniem nastąpiło przejście zakładu pracy na nowego pracodawcę. Natomiast jeśli zarządca zostanie powołany po śmierci przedsiębiorcy, umowy o pracę co prawda wygasają z upływem 30 dni od dnia śmierci przedsiębiorcy, ale w tym terminie będzie też możliwe podpisanie z pracownikami porozumienia o kontynuacji stosunków pracy na dotychczasowych warunkach.

Jeżeli chodzi o koncesje, zezwolenia, licencje oraz pozwolenia, wydane wobec przedsiębiorcy w formie decyzji organu administracji publicznej, wygasają one z upływem 3 miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeśli został ustanowiony zarząd sukcesyjny, a jeśli do tego nie doszło – 6 miesięcy. Jednakże w terminie 3miesięcy od dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego, zarządca może złożyć do organu administracji publicznej, który wydał decyzję związaną z przedsiębiorstwem, wniosek o potwierdzenie możliwości wykonywania tej decyzji.  Natomiast właściciel przedsiębiorstwa w spadku może złożyć wniosek o przeniesienie na niego tej decyzji w terminie 6 miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli nie został ustanowiony zarząd sukcesyjny, albo 6 miesięcy od wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego.

Zarząd sukcesyjny wygasa m.in. jeśli jeden ze spadkobierców lub zapisobierców nabywa przedsiębiorstwo w całości albo jeśli w ciągu 2 miesięcy od śmierci przedsiębiorcy żaden ze spadkobierców (zapisobierców) nie przyjął spadku (zapisu), którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo (udział w przedsiębiorstwie) lub z dniem dokonania działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku. Jest to instytucja z natury rzeczy tymczasowa, dlatego zarząd wygasa także z upływem 2 lat od śmieci przedsiębiorcy. Tylko z ważnych przyczyn sąd może przedłużyć okres zarządu na czas nie dłuższy niż 5 lat od dnia śmierci przedsiębiorcy. 

Jak widać ustawodawca wprowadził szereg instytucji i usprawnień, mających umożliwić zachowanie ciągłości działania przedsiębiorstwa po śmieci przedsiębiorcy. Ustawa – za wyjątkiem dwóch przepisów – wejdzie w życie już 25 listopada 2018 r. Wtedy też okaże się, czy zaproponowane rozwiązania okażą się wystarczające i sprawdzą się w praktyce.